На денешен ден пред 106 години бил убиен Јане Сандански. Неговото убиство(22.04.1915) се случило додека тој патувал од Мелник за Неврокоп, во непосредна близина на Роженскиот манастир.
Сандански се смета за врва фигура во македонското национално ослободително движење пред а и по Илинденското востание од 1903 година.
Роден е во селото Влахи, Пиринска Македонија, во семејството на Иван Сандански. Во текот Руско-турската војна од 1877 година неговите родители и соселани биле принудени да избегаат во Горна Џумаја. Неговиот татко бил знаменосец на една од македонските чети во Кресненското востание. По задушувањето на востанието, семејството Сандански се засолнало во Дупница, каде Јане го минал детството. Таму, тој завршил основно училиште и два класа од прогимназијата, а подоцна станал кондураџиски чирак и му помагал на својот татко во полските работи. Во 1892 година бил регрутиран во бугарската армија. По завршувањето на воената служба станал молбописец кај својот чичко Спас Харизанов, адвокат и поранешен македонски учител.
Во 1895 година дошло до раздвижување на македонската емиграција во Бугарија и, под налет на настаните, Сандански како четник активно учествувал во Мелничкото востание. Во текот на Грчко-турската војна од 1897 година, Врховниот комитет режирал втора прошетка по Македонија. Притоа била формирана чета под водство на Крсто Захариев, а Сандански бил еден од четниците кои требале да навлезат во Македонија. По враќањето во Бугарија, тој влегол во друштвото Младост кое имало за цел самообразование на своите членови и будење на регионот. Во февруари 1899 година бил назначен за управник на дупничкиот затвор. Истата година, Никола Малешевски го детално го информирал за дејноста на Македонската револуционерна организација и ја организирал првата негова средба со Гоце Делчев. Малешевски и Гоце успеале да го привлечат Сандански кон Внатрешната организација и нејзините цели. Заедно со Димо Хаџи Димов, тој го реорганизирал дупничкото македонско друштво на Врховниот комитет од Софија и започнал активност за приближување кон Внатрешната организација.
Во април 1901 година, за првпат, со осумчлена чета, Сандански агитирал во името на Организацијата. Истата година, тој и Христо Чернопеев во околината на Разлог решиле да го грабнат д-р Хаус, протестантски мисионер од Солун. Меѓутоа, д-р Хаус го одложил патувањето, па затоа се решиле да ја киднапираат протестантската мисионерка Мис Стон, која се наоѓала во Банско. Целата акција се усложнила и траела шест месеци. На 31 јануари 1902 година бил платен откупот, а на 23 февруари грабнатите биле ослободени од Андон Ќосето во селото Градошорци. Внатрешната организација презела енергични мерки против врховистичката агитација. Од левата страна на Струма, околу Пирин, борбата против врховизмот ја предводел Сандански. Во Делвино, тој пред селаните кристално јасно ги претставил идејните разлики помеѓу двете организации. Истата агитација Сандански ја повторил и во селата Марлево и Хрсово. Но, и покрај силниот отпор на Внатрешната организација, на 22 септември (стар стил) 1902 година започнало т.н. Горноџумајско востание. Подготовките за востанието во Серскиот револуционерен округ ги започнал Гоце Делчев, а по неговата смрт тие продолжиле под раководство на Сандански. На Крстовден, 27 септември, здружените сили на Јане Сандански и Цончев се нашле пред Свети Врач со намера да го нападнат турскиот гарнизон. Меѓутоа, тие биле следени од аскер и башибозук од 2.000 души и затоа се утврдиле за да започнат битка. Одредот на Сандански и Цончев бил обиколен од сите страни и затоа ноќта се повлекле. Планот за напад на гарнизонот во Свети Врач пропаднал, а Сандански се повлекол кон Кресна.
По востанието, во Софија се одржале првите повостанички советувања на Организацијата. На овие советувања дошло до оформување на две гледишта од кои подоцна ќе произлезат две струи. Кризата и поделбите кои се појавиле по Илинденското востание, во текот на 1904 и 1905 година се продлабочиле. Во април 1905 година, здружените врховистички чети под команда на капетанот го започнале походот во мелничко. Врховистите биле начекани во заседа од Сандански. Во престрелката загинале седум врховисти, а шест биле ранети. За време на Рилскиот конгрес, истакнал дека во минатото сите грешеле, дека е потребно сплотување и помирување. Во летото 1906 година започнале подготовките за вториот редовен конгрес, меѓутоа тој пропаднал. На 28 ноември 1907 година, по наредба на Сандански, Тодор Паница ги убил Борис Сарафов и Иван Гарванов. По ликвидацијата, бугарските судови ги осудиле на смрт Сандански и Паница, откако ги прогласиле за разбојници. Во втората половина на мај 1908 година се одржал Мајскиот конгрес каде било решено да се формира нова организација под името Македоно-одринска револуционерна организација.
Во јулските денови на 1908 година, приврзаниците на Јане се легализирале и влегле во градовите каде што биле пречекани од младотурските комитети со свечени собири и масовно учество на населението. Јане најпрво влегол во Неврокоп, каде што од балконот на општинската заграда одржал револуционерен говор пред околу 15.000 луѓе. На 15 јули 1908 година, Јане со воз пристигнал во Солун. На железничката станица бил пречекан од специјална младотурска делегација предводена од Енвер Беј, а на 18 јули 1908 година, Јане излегол со познатиот манифест до сите народности во империјата.
Во последните денови од октомври 1912 година, уште пред доаѓањето на силите на Седмата бугарска дивизија, четата на Сандански, во содејство со востанатите селани, организирани и вооружени како селска милиција под раководство на Сандански, по кратка борба со османлискиот аскер, на 27 октомври 1912 година го ослободиле Мелник. Триста четници од одредот на Јане Сандански, во содејство со бугарската коњичка група на мајорот Цонев, на 8 ноември 1912 година, влегле во Солун, пред влегувањето на главнината на бугарската војска.
По Балканските војни, Сандански се вклучил во политичкиот живот на Царството Бугарија. Во јули 1914 година, по иницијатива на Демократската партија, Народното собрание го изгласал т.н. Закон за простување на македонските револуционери. Во есента 1914 година, во полниот разгор на австриско-српскиот судир, Сандански и неговите соборци решиле да се организираат преку собирање на свои приврзаници и евентуални сојузници за борба против политиката на Фердинанд, меѓутоа заговорот пропаднал. По неуспешната акција, Сандански западнал во разочараност и се вратил во Роженскиот манастир кај Мелник. На 10 април, кај месноста Блатата била поставена заседа во која Сандански бил убиен. Неговото тело било пронајдено од еден караван, по што било пренесено во Роженскиот манастир. Неговите останки се наоѓаат во црквата Св. Св. Кирил и Методиј.
Веднаш по ослободувањето и создавањето на современата македонска држава, македонскиот народ му оддал видно признание на својот голем син. Јаневата личност и дело редовно се одбележува на свечените академии и други собири, во печатот, радиото и телевизијата. Голем број на училишта, улици, културно-уметнички друштва го носат неговото име.
